"Maak (financieel) verstandig kiezen makkelijk en onverstandig kiezen moeilijk"

Banken kunnen klanten op een verrassend simpele manier helpen om verstandige financiële keuzes te maken, aldus gedragswetenschapper Wilco van Dijk, van de Universiteit Leiden. Van Dijk spreekt vandaag op het jubileumcongres van Nibud en bekleedt de Nibud-leerstoel ‘Psychologische determinanten van economisch keuzegedrag’.

Wilco van Dijk: “Ik onderzoek vooral economisch en financieel keuzegedrag, met de focus op een kwetsbare groep: mensen met schulden. Met Nibud – Nationaal instituut voor budgetvoorlichting – ontstond een succesvolle samenwerking, vandaar deze leerstoel. Want bij verstandige financiële keuzes gaat het niet alleen om dat mensen weten wat ze moeten doen. Dus om kennis. Maar ten tweede: dat mensen ook doen wat ze moeten doen. Menselijk gedrag wordt beïnvloed door emoties, stress, door wat andere mensen vinden … Psychologische factoren dus. Die leerstoel is er omdat Nibud en ik het heel belangrijk vinden om te begrijpen waarom mensen bepaalde dingen doen of juist niet doen. Want dan kun je ze ook beter helpen. We onderzoeken ook interventies om mensen te helpen om betere keuzes te maken.”

Het maken van verstandige financiële beslissingen is zo makkelijk nog niet. Wat zijn de belangrijkste ‘belemmeringen’ die mensen ervaren?

Van Dijk: “Voor het nadenken over en het nemen van beslissingen, hebben mensen allereerst ruimte in hun hoofd nodig. Mensen moeten bijvoorbeeld de kennis díe ze hebben, ook goed kunnen gebruiken. Dat kost tijd en moeite. Soms hebben mensen daar gewoon geen zin in. Bijvoorbeeld bij zaken die ver-van-hun-bed zijn. Iedereen weet bijvoorbeeld dat het verstandig is om voor je pensioen te sparen, maar weinig mensen doen het. Ook zaken als stress maken dat mensen negatief financieel gedrag vertonen. Zulke psychologische factoren dragen eraan bij dat mensen de makkelijkste – en niet altijd de verstandigste – weg kiezen. Bij positief financieel keuzegedrag speelt ook een belangrijk psychologisch aspect mee: het hebben van toekomstperspectief. Als mensen (ook) hun blik op de toekomst richten, leidt dat tot verstandige financiële keuzes.”

Wat onderzoekt u op dit moment binnen de Nibud-leerstoel?

Van Dijk: “Financiële stress, bijvoorbeeld als gevolg van armoede, schulden en betalingsachterstanden. Wat is precies de weerslag van financiële stress op gedrag? Want als mensen financiële stress hebben, gaan ze piekeren, liggen ze ’s nachts wakker. Dat kost mentale capaciteit. Het beperkt hun denk- en doenvermogen. Dat heeft verstrekkende gevolgen. We ontdekten bijvoorbeeld dat financiële stress samengaat met het uitstellen van financiële beslissingen en het vermijden van financiële informatie.”

Dat is natuurlijk vaak heel contraproductief. Bovendien kunnen zij zich slechter concentreren, zijn ze sneller afgeleid, vergeten meer, ze hebben minder controle over impulsief gedrag en nemen meer risico’s. Ook kunnen ze minder goed naar de toekomst kijken en minder goed plannen. Allemaal zaken die snel kunnen leiden tot verergering van de financiële situatie. De gevolgen van financiële stress gaan veel verder dan het financiële domein. Zo vonden we ook dat naarmate mensen meer financiële stress ervaren, ze een minder positief zelfbeeld hebben, minder controle ervaren over hun leven en meer het gevoel hebben dat ze onzichtbaar zijn in de samenleving en er niet bij horen.”

Wat kunnen organisaties als banken daarvan leren?

Van Dijk: “Heel globaal: maak het mensen zo makkelijk mogelijk om verstandige keuzes te maken. En maak het hen zo moeilijk mogelijk om onverstandige keuzes te maken. Een concreet voorbeeld: het is vaak veel makkelijker om een lening af te sluiten, dan om vervroegd terug te betalen op je lening. Of stel dat je wilt dat je klanten financiële voorwaarden ‘tot zich nemen’. Dan moet je die niet in een lange, ingewikkelde bijsluiter presenteren. Maar juist op een makkelijke, toegankelijke manier.”

"Een concreet voorbeeld: het is vaak veel makkelijker om een lening af te sluiten, dan om vervroegd terug te betalen op je lening."

“Een ander idee voor banken: stimuleer klanten om een financiële buffer op te bouwen. Heel veel Nederlanders hebben geen voldoende buffer en komen in de problemen als er iets onverwachts gebeurt. Banken kunnen daarin een rol van betekenis spelen. Dat kan heel simpel. Bijvoorbeeld: bied een spaarrekening aan met daarbinnen een ‘sub-spaarpotje’ dat ‘Financiële Buffer’ heet. Dat spaarpotje geeft ook aan welk bedrag voor jou optimaal is om als buffer te hebben en ook – middels een icoontje – hoe ver verwijderd je van dat bedrag bent. Datzelfde kan ook met betaalrekeningen. Want het gaat om hetzelfde principe als vroeger, toen mensen voor verschillende uitgaven fysieke potjes hadden. Natuurlijk, mensen moeten uiteindelijk zelf beslissingen nemen. Maar als bank kun je wel helpen. Klanten komen minder snel in de problemen en als bank win je aan loyaliteit en vertrouwen.”

Dit artikel is eerder verschenen in Bank|Wereld Online, het magazine van de Nederlandse Vereniging van Banken.